بازرگانی در قرون اولیه اسلامی در یزد

بازرگانی در قرون اولیه اسلامی در یزد

خانم اسلامي

1- ابريشم

بازرگانی و تجارت درولایت یزد در قرون اولیه اسلامی چندان رونق نداشته است. دلایل ان رامی توان به اوضاع طبیعی و خاص منطقه ای ، دور بودن از مراکز مهم بازرگانی و شاهراهای ترانزیتی داخلی و بین المللی ، عدم امنیت راهها ، تعرضات گاه و بیگاه راهزنان و فقدان حکومت محلی مشوق در امر تجارت دانست .

براساس نوشته های منابع جغرافیایی و سفرنامه ها ، پرورش کرم ابریشم جهت تولید ابریشم و منسوجات آن از سده های پیشین در منطقه یزد متداول بوده است[1] . فقدان مدارک مکتوب در این رابطه کار محقق را با مشکل رو برو می سازد . در میان جعرافیدانان دوره اسلامی ،ابن بلخی ( اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری هـ . ق )نخستین کسی است که به امر پرورش کرم ابریشم دریزد بطور محدود اشاره کرده است[2]. بنابر این تا زمان ابن بلخی هیچ سند مکتوبی در مورد پرورش کرم ابریشم و تولید آن د ر منطقه یزد در دسترس نیست· .

آنگونه که از نوشته های ابن بلخی برمی آید ، توتستانهای وسیعی دراین سرزمین وجود داشته که شاید وجود این توتستانها ومناطق خوش آب و هوای اطراف شیرکوه انگیزه مردمان منطقه جهت تولید ابریشم بوده باشد .

متا سفانه ابن بلخی هیچ اشاره ای به این امر نکرده است که آیا تجارت منسوجات ابریشمی در آنزمان رواج داشت و یا ابریشم حاصله بصورت خام به سایر مناطق صادرمی شده است·· .؟

2- پنبه

بنا به گزارش جغرافیدانان دوره اسلامی کاشت پنبه و بافت مسنوجات پنبه ای مرغوب در قرون نخستین بعد از ورود اسلام به یزد نیز در این ولایت رواج داشت که به سایر مناطق کشور صادر می گردید[3]· .

3-پشم

پرورش گوسفند به ویژه بز ،آنگونه که از نوشته های ابن بلخی بر می آید ، در سده های نخستین اسلامی در ولایت یزد متداول بوده است[4]. سوال این است آیا بافت منسوجات پشمی درآن زمان رواج داشت ؟ متاسفانه منابع درآن زمینه مطالبی را در اختیار مان قرار نداده اند. ··

1- نک : ابن بلخی ، سفرنامه ، ص 122 ؛ زکریی قزوینی ، آثار البلاء ، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی ، ص62؛ مارکو پولو ، سفرنامه ، ترجمه سید منصور سادی و آنجلای رومانو ، تهران ، بو علی ، 1361، ص45 ؛ ژان باتیست باورینه ، سفرنامه ، ترجمه ابوقراب نواجه نوری ، به تصحیح حمید شیرانی ، تهران ، سنایی ، تایید ، چاپ سوم ، 1363، صص121و 120

2- ابن بلخی ، سفرنامه ، ص122

· بنا به نوشته شادروان آیتی از همان صدر اسلام در و لایت یزد تولید ابریشم و بافت منسوجات آن رواج داشته است ، بطور ی که حریرهای ممتاز این ولایت به هندوستان نیز صادر می گردید . (نک : آیتی ، تاریخ یزد ، ص65 )

·· زکریای قزوینی ، جغرافیدان سده هفتم هجری از بافت دستمال ابریشمی که به زیبایی و با دوام بودن درسراسر مملکت معروف بوده ، یا د کرده است . بنابراین می توان چنین تصور نمود که منطقه یزد از قرنها پیش ازاین تاریخ ( سده هفتم هجری ) دارای پیشینه کهن در زمینه پرورش کرم ابریشم جهت تولید این محصول مهم در آن زمان بوده باشد ولی تولید وصدور منسوجات ابریشمی دراین ولایت ، عملا از قرن 7 هـ. ق شروع شده است . از نوشته های جغرافیدانان و جهانگردان می توان چنین برداشت کرد از قرون 6هـ . ق تا اواخر عهد صفویه ، تولید ابریشم و تجارت منسو جات ابریشمی در متطقه یزد به اوج رونق و شکوفایی خود رسید که مهمترین دلیل آن نیز حمایتها و تشویقهای فراوان سلاطین صفوی و وجود بازار فروش آن بوده است .

تولید ابریشم وبافت منسوجات ابریشمی از عصر قاجاریه به دلیل ورود لباسهای ساده ارزان قیمت ، افزایش جمعیت ، کاهش توتستانها و نداشتن صرفه اقتصادی روبه افول نهاد. ( نک : زکریا ی قزوینی ، آثار البلاء ، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی ، ص 62 ؛ مارکو پلو ، سفرنامه ونیزیان درایران ، ترجمه منوچهر امیری ، تهران ، انتشارات خوارزمی ، چاپ اول ، 1349 ، صص82-83 ، کلاونچو ، سفرنامه ، ترجمه مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی وفرهنگی ، چاپ دوم ، 1366 ، ص167 ؛ زین الدین شیروانی ، حدائق السیاحه ، تهران ، دانشگاه ، 1348 ، صص579و580

3 –اصطخری ، ممالک .و مسالک ، ص145 ، جیهاتی ، اشکال العالم ، ص 125

· تولید و بافت منسوجات پنبه ای با عصر صفویه همچنان رونق داشته ایت اما از زمان قاجاریه این حرفه نیز همچون صنعت تولید ابریشم در یزد با ورود پارچه های پنبه ای مرغوب انگلیسی به کشور ف ناتوانی صنایع داخلی دررقابت با صنایع خارجی و نداشتن صرفه اقتصادی ، موجب رکود تجارت منسوجات پنبه ای درسطح کشور از جمله یزد - که از تولید کنندگان پنبه به شمارمی رفت –گردید . (نک : تاورینه ، سفرنامه ، صص 120و 121 ، کنت دوسرسی ، ایران درسال 1840-2839 ، ترجمه احسان اسشراقی فتهران ، مرکز نشر دانشگاهی .

4- ابن بلخی ، سفرنامه ، ص122

·· از نوشته های جهانگردان درسده های بعدی چنین بر می آید ، از آنجا که اوج پیشرفت و رونق بافت منسوجات پشمی از اواخر عهد تیموری تا اوایل قاجاریه در ایران و به ویژه درولایت یزد بوده است ، بدین وسیله پیشینه کهن تری نیز برای این حرفه می بایست در منطقه مذکور قائل شد ودر واقع می توان گفت که این حرفه در قرون نخستین اسلامی در سرزمین یزد دارای جایگاه ویژ ه ای بوده است. ( نک : جوز فابار بارو ، سفرنامه ونیز یان درایران ، ترجمه منوچهر امیری ، صص 83-82 ؛ ویلیام فرانگلین ، مشاهدات شفرز بنگال به ایران درسالهای 1786 – 1787 ، ترجمه محسن جاویدان ، تهران ، مرکز تحقنقات ایرانی ، 1358، ص 45

بنا به نوشته شادروان آیتی ، در قرون اولیه بعد از اسلام ، ادویات شامل فلفل ، جوز بو ، مشک ، عنبر و کافور بوسیله بازرگانان یزدی از هند و چین به یزد وارد می شد و از آنجا به سایر مناطق کشور صادر می گردیده است. ( نک: آیتی، تاریخ یزد ، ص80 ) .

یزدفردا